વર્ષ 1957માં રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ ચંડીપૂજાનું રામચંદ્ર નારાયણજી દ્વિવેદી ઉર્ફે કવિ પ્રદીપ દ્વારા લખાયેલું ગીત, કોઈ લાખ કરે ચતુરાઈ કર્મ કા લખ મિતે ના રે ભાઈ, બસ તેનું સત્ય સમજો, કર્મ કા લેખ મિટે ના રે ભાઈ, આ ગીત લખવામાં આવ્યું છે.આજે દરેક સરકારી કર્મચારીએ, ભ્રષ્ટાચારની મીઠી મીઠાઈ ખાનારા યુવાનોએ આ વાત જરૂર સાંભળવી, કારણ કે ભ્રષ્ટાચાર એક એવું બીજ છે, જે દરેકના શરીરમાં જ વાવવાની લાલચમાં રહે છે.  તે વધવા માંગે છે જેથી તેના મૂળને સ્થાપિત કરીને તે તેના શિકારને વર્તમાન સહિત વધુ સગવડતા અને શુદ્ધતા સાથે શિકાર બનાવી શકે અને તેની નિવૃત્તિ પછી તેનું જીવન નરક બનાવી શકે!  પરંતુ આપણે બૌદ્ધિકો તેમની આ યુક્તિને સમજી શકતા નથી અને આધુનિક સુખ- સુવિધાઓનો આનંદ માણવા, આપણી ક્ષમતા કરતાં વધુ આનંદ માણવા, સમાજમાં દેખાડો કરવા, લોકોના આનંદનો સ્વાદ ચાખવા, આપણું જીવન જરૂરી કરતાં વધુ સરળ બનાવવા માટે સક્ષમ નથી,આપણે ભ્રષ્ટાચારના ખતરનાક બીજ ફેલાવીએ છીએ અને તેઓ તેને અપનાવે છે, તેમાંથી ખરીદેલી વસ્તુઓને તેમના શરીરમાં ભળે છે અને તેને તેમના લોહીમાં ઓગાળી દે છે, જેનાથી તે બીજને શરીરમાં ફૂલવાની ક્ષમતા અને આશ્રય મળે છે. વિકાસ  જેની ચુકવણી ભ્રષ્ટાચારી વ્યક્તિએ પોતાને અને તેના પરિવારને ચક્રવૃદ્ધિ વ્યાજ સાથે ચૂકવવી પડે છે, જે આપણે બધા આપણી આસપાસ અને સમાજમાં જોઈએ છીએ, આવા લોકો કેવી રીતે હંમેશા વિવાદો, પરેશાનીઓ અને રોગોથી ઘેરાયેલા રહે છે, તેમના પરિવારો હંમેશા ઘેરાયેલા રહે છે. મુશ્કેલીઓ અને તેમના જીવનના અંતિમ તબક્કે ચલણી નોટોના પહાડ તૂટી પડવા લાગે છે, જેનું ઉદાહરણ આપણે ત્રણ દિવસ પહેલા એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ દ્વારા જોયું હતુંસોમવારે, એવી માહિતી આપવામાં આવી હતી કે તેણે મધ્યપ્રદેશ પરિવહન વિભાગના નિવૃત્ત કોન્સ્ટેબલ સૌરભ શર્મા અને અન્ય લોકોના બેંક ખાતામાં 30 લાખ રૂપિયાની બાકી રકમ ફ્રીઝ કરી દીધી છે.આ ઉપરાંત, એજન્સીએ 12 લાખ રૂપિયાની અઘોષિત રોકડ, 9.9 કિલો ચાંદી (અંદાજે 9.17 લાખ રૂપિયાની કિંમત), ડિજિટલ ઉપકરણો અને સંપત્તિ સાથે સંબંધિત દસ્તાવેજો પણ જપ્ત કર્યા છે, EDએ છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં સીબીઆઈ દ્વારા છાપો માર્યો છે અન્ય એજન્સીઓ અને ઈલેક્ટ્રોનિક મીડિયામાં આપણે જોઈ રહ્યા છીએ અને સાંભળીએ છીએ કે લગભગ દરરોજ ટીવી ચેનલો પર ચમકતી નોટોની લીલી અને ગુલાબી ગાડીઓ બતાવવામાં આવે છે જેમાં ગણતરીના મશીનો પણ ઓછા પડે છે.તેથી જ વડીલોની કહેવત સાચી છે, સવારની શરૂઆત ત્યારે જ થાય છે જ્યારે તમે સાવધાન રહો, સવારમાં ભૂલી ગયેલું સાંજે પાછું આવે તો તેને ભુલ્યું ન કહેવાય, માટે કવિ પ્રદીપનું ઉપરનું ગીત સાંભળો અને સમજવાનો પ્રયત્ન કરો, આ હું માનું છું, આ સાથે હું સ્પષ્ટ કરવા માંગુ છું કે મારો હેતુ કોઈની ભાવનાઓને ઠેસ પહોંચાડવાનો નથી પરંતુ ભારત માતાની ગોદમાંથી ભ્રષ્ટાચારના દુષ્ટ રાક્ષસને ભગાડવાનો છે, જે દેશને ઉધરસની જેમ ખાઈ રહ્યો છે.

મિત્રો, જો આપણે ભ્રષ્ટાચારને રોકવામાં સમાજની ભૂમિકા વિશે વાત કરીએ,તો સમાજ પોતે જ તમામ સારા અને ખરાબ માટે મૂળ અને જવાબદાર છે.  સમાજ દ્વારા ચૂંટાયેલા લોકોને જ સરકારમાં મોકલવામાં આવે છે.  સરકારી નોકરીઓ અને પોસ્ટ પર આપણા સમાજના જ લોકોને મૂકવામાં આવે છે.મતલબ કે ભ્રષ્ટાચારના બીજ સમાજની અંદર મોજૂદ છે.આપણે આપણા સમાજને સુધારવાની જરૂર છે.આ માટે જરૂરી છે કે આપણે એવા લોકોને મુખ્ય જવાબદારીઓ સોંપવી જોઈએ જેઓ વિદ્વાન, સક્ષમ અને સમાજ અને દેશના કલ્યાણ માટેના ઈરાદા ધરાવતા હોય.સૌ પ્રથમ, શિક્ષણ દ્વારા, આપણે વિદ્યાર્થીઓને શરૂઆતથી જ સારું કામ કરવાનું શીખવવું જોઈએ.  તેમને ખોટા કામો અને લોભથી દૂર રહેવાની સલાહ આપવી જોઈએ.ભ્રષ્ટાચાર મુક્ત સમાજ અને રાષ્ટ્રના નિર્માણમાં મદદરૂપ બનવાની અને અન્ય લોકોને ભ્રષ્ટાચાર કરતા અટકાવવાની અને તેમને શિક્ષિત કરવાની જવાબદારી દરેક માતા-પિતા,વડીલ, શિક્ષક અને અન્ય તમામ મહત્વપૂર્ણ વ્યક્તિઓની છે. 

મિત્રો, જો આપણે કેન્દ્ર સરકારને મળેલી ભ્રષ્ટાચારની ફરિયાદોની પ્રક્રિયા વિશે વાત કરીએ, તો ફરિયાદો સેન્ટ્રલાઈઝ્ડ પબ્લિક ગ્રીવન્સ રિડ્રેસ એન્ડ મોનિટરિંગ સિસ્ટમ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે, જે એક ઓનલાઈન પોર્ટલ છે જે નાગરિકોને સરકારી વિભાગો સામે ફરિયાદો નોંધાવ વાની મંજૂરી આપે છે વહીવટી સુધારણા અને જાહેર ફરિયાદ વિભાગ દ્વારા વિકસિત અને દેખરેખ રાખવાની કેન્દ્રીકૃત જાહેર ફરિયાદ નિવારણ અને દેખરેખ સિસ્ટમ એ દિવસના 24 કલાક ઉપલબ્ધ ઓનલાઈન પ્લેટફોર્મ છે જે કેન્દ્ર અને રાજ્યોના તમામ મંત્રાલયોને માહિતી પ્રદાન કરે છે.  વિભાગો સાથે સંકળાયેલ છે.  લોકો વેબ પોર્ટલ, ગૂગલ પ્લે સ્ટોર પર ઉપલબ્ધ મોબાઈલ એપ અથવા ઉમંગ એપ દ્વારા ફરિયાદ નોંધાવી શકે છે.દરેક ફરિયાદને એક અનન્ય નોંધણી ID મળે છે જેના દ્વારા વપરાશકર્તાઓ તેમની ફરિયાદ નિવારણની પ્રગતિને ટ્રેક કરી શકે છે.  વધુમાં, ‘માય ગ્રીવન્સ’ એપ ફરિયાદ નોંધાવવા અને તેની પ્રગતિને ટ્રેક કરવા માટે સ્વતંત્ર પ્લેટફોર્મ તરીકે પણ કામ કરે છે.જો કોઈ વ્યક્તિ ફરિયાદના નિરાકરણથી અસંતુષ્ટ હોય,તો તે ફરિયાદનું નિરાકરણ બંધ થયા પછી ફરીથી અપીલ દાખલ કરી શકે છે.જો પ્રતિસાદને ખરાબ તરીકે ચિહ્નિત કરવામાં આવે તો અપીલ વિકલ્પ સક્રિય થઈ જાય છે.  ફરિયાદ નોંધણી નંબરનો ઉપયોગ કરીને અપીલની સ્થિતિ મેળવી શકાય છે.આ ઉપરાંત ફરિયાદ નિવારણ માટેની સમય મર્યાદા 30 દિવસથી ઘટાડીને 21 દિવસ કરવામાં આવી છે.

મિત્રો, જો આપણે અસરકારક ફરિયાદ નિવારણ માટેની માર્ગદર્શિકા વિશે વાત કરીએ, તો કેન્દ્રિય જાહેર ફરિયાદ નિવારણ અને દેખરેખ સિસ્ટમ હવે 36 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 92 કેન્દ્રીય મંત્રાલયો, વિભાગો અને સંસ્થાઓ સાથે જોડાયેલ છે, જેમાં 73,000 થી વધુ સક્રિય ગૌણ છે વપરાશકર્તાઓ દ્વારા સુલભ ફરિયાદ નિવારણ પ્લેટફોર્મ તેની સાથે નોંધાયેલ 96,295 સંસ્થાઓ સાથે, તેણે નાગરિક જોડાણ અને સેવા વિતરણમાં નોંધપાત્ર કામગીરી દર્શાવી છે.વર્ષ 2022 થી 2024 સુધીમાં, આ સિસ્ટમ દ્વારા 70,03,533 ફરિયાદોનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું હતું અને 31 ઓક્ટોબર 2024 સુધીમાં,1,03,183 ફરિયાદ નિવારણ અધિકારીઓના ડેટા અથવા માહિતીને 4થા સુશાસન સપ્તાહ અને વહીવટી ગામ તરફ 2 ડિસેમ્બર 2 માં વિઝ્યુઅલ રજૂઆત દર્શાવવામાં આવી હતી. જાહેરના હેતુથી નિવારણમાં ઉત્પ્રેરક છે  જેનો ઉદ્દેશ્ય ફરિયાદોનું નિરાકરણ અને સેવા વિતરણ પ્રણાલીમાં સુધારો કરવાનો હતો.  એડમિનિસ્ટ્રેટિવ રિફોર્મ્સ એન્ડ પબ્લિક ગ્રીવન્સ ડિપાર્ટમેન્ટ ફરિયાદ નિવારણમાં સુધારો કરવા માટે એક અદ્યતન નેક્સ્ટજેન સીપીજીઆરએએમએસ પ્લેટફોર્મ વિકસાવી રહ્યું છે, સાતમા સીપીજીઆરએએમએસના આધારે, પ્લેટફોર્મ વૉટ્સએપ/ચેટબોટ વૉઇસ-ટુ-ટેક્સ્ટ લૉગિંગ, તાત્કાલિક ચેતવણીઓ અને ઑટો-એસ્કેલેશન જેવી સુવિધાઓથી સજ્જ છે.ફરિયાદ નિવારણ અધિકારીઓને મશીન લર્નિંગ-આધારિત ઓટો-જવાબ અને ઓટો- પોપ્યુલેટેડ રિપોર્ટ્સથી ફાયદો થશે.  ફરિયાદ નિવારણ સંસ્થાઓ ફરિયાદ જૂથ, ક્ષેત્ર અને મંત્રાલય મુજબની દેખરેખ રાખી શકે છે.નેક્સ્ટજેન 1લી જુલાઈ 2025 થી શરૂ થવાનું છે જે ફરિયાદ નિવારણ પ્રક્રિયામાં વધુ સુધારો કરશે અને સરકાર દ્વારા નાગરિકોના પ્રશ્નોના વધુ સારા નિરાકરણ માટે એક મહત્વપૂર્ણ સાધન બની ગયું છે.  ફરિયાદ પ્રક્રિયાને સરળ બનાવીને અને ઝડપી નિરાકરણને સુનિશ્ચિત કરીને, તેણે લોકો અને જનતા વચ્ચેનું જોડાણ મજબૂત કર્યું છે.સેવા વિતરણમાં નોંધપાત્ર સુધારાઓ અને તેની અસરકારકતા માટે વૈશ્વિક માન્યતા સાથે, CPGR AMS ભારતને વધુ પ્રતિભાવશીલ અને લોકો-કેન્દ્રિત સરકાર તરફ આગળ વધવામાં મદદ કરી રહ્યું છે.

મિત્રો, જો આપણે પારદર્શિતા,કાર્યક્ષમતા અને જવાબદારીની સાથે સરકારની ફરિયાદ નિવારણ પ્રણાલીને સુધારવા માટે સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા વિશે વાત કરીએ, તો આ માર્ગદર્શિકા ફરિયાદોના ઝડપી અને ન્યાયી નિરાકરણની ખાતરી આપે છે.વર્ષ 2024 માટેની નીતિ માર્ગદર્શિકા ફરિયાદો તેમજ 10-પગલાની સુધારણા પ્રક્રિયા દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા સુધારાઓને પ્રતિબિંબિત કરે છે અધિકારીઓ: દરેક મંત્રાલય/વિભાગે સમયસર અને અસરકારક ફરિયાદ નિવારણ માટે નોડલ અધિકારીઓની નિમણૂક કરી છે.નોડલ અધિકારીઓ ફરિયાદોનું વર્ગીકરણ કરશે, પેન્ડિંગ કેસોનું નિરીક્ષણ કરશે, પ્રતિસાદનું વિશ્લેષણ કરશે અને નિવારણ અધિકારીઓનું નિરીક્ષણ કરશે.  ફરિયાદ કોષો: દરેક મંત્રાલય/વિભાગના સમર્પિત ફરિયાદ કોષોને વધુ સારી સેવા માટે જાણકાર કર્મચારીઓ દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવે છે, જેથી ફરિયાદ નિવારણના સમયમાં ઘટાડો થાય છે: ફરિયાદ નિવારણ 21 દિવસમાં પૂર્ણ થાય છે.જો વધુ સમયની જરૂર હોય, તો ફરિયાદ નિવારણ પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવા માટે વચગાળાના જવાબો આપવા જોઈએ: મંત્રાલયો/વિભાગોમાં ફરિયાદોના નિરાકરણની દેખરેખ માટે અપીલ અધિકારીઓ અને ઉપ-નોડલ અધિકારીઓની નિમણૂક કરવામાં આવી છે: સંકલિત અભિગમ ખાતરી કરે છે કે ફરિયાદોનું નિરાકરણ થાય છે તમામ સરકારી વિભાગોમાં અસરકારક રીતે પ્રતિસાદ મોકલવામાં આવે છે  અસંતોષના કિસ્સામાં, લોકો અપીલ દાખલ કરી શકે છે.  ટ્રી ડેશબોર્ડ જેવા કૃત્રિમ બુદ્ધિ સક્ષમ ટૂલ્સ ફરિયાદ નિવારણ સૂચકાંક માટે પ્રતિસાદનું વિશ્લેષણ કરે છે: ફરિયાદ નિવારણની અસરકારકતા અને ક્ષમતા નિર્માણના આધારે મંત્રાલયો/વિભાગોનું માસિક પ્રદર્શન રેન્કિંગ: રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ફરિયાદ અધિકારીઓને તાલીમ આપવામાં આવે છે. વહીવટી તાલીમ સંસ્થાઓમાં કુલ ગુણવત્તા વ્યવસ્થાપન દ્વારા સેવા શ્રેષ્ઠતા. નિયમિત સમીક્ષા: વરિષ્ઠ અધિકારીઓ નિયમિતપણે  આ દિશાનિર્દેશોનો હેતુ ફરિયાદ નિવારણ પ્રણાલીને સુધારવા, ફરિયાદોના ઝડપી નિરાકરણ અને તેમાં નાગરિકોની સારી ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરવાનો છે.

મિત્રો, જો આપણે ભ્રષ્ટાચારના ઓળખાયેલા ઉદાહરણો વિશે વાત કરીએ, તો અહીં કેટલાક મહત્વપૂર્ણ ઉદાહરણો ઓળખવામાં આવ્યા છે, જ્યારે ફરજ પરના કાર્યાલયનું કામ છોડીને શિક્ષકો વિદ્યાર્થીઓને ભણાવતા નથી, પરંતુ અન્ય બાબતોમાં તેમની ભૂલ કરે છે ગ્રાહકોને માલ વેચતી વખતે માલની કિંમત અને જથ્થામાં.  કોર્ટ, બેંક, મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન, પોલીસ અને અન્ય વહીવટી એકમો દ્વારા દર્દીને મૂર્ખ બનાવીને, ખોટી સલાહ આપીને પૈસા લઈને દસ્તાવેજોની બનાવટી અને ગેરકાયદેસર હેરાફેરી કરવી અને ગ્રાહકોને ખોટી અને ખોટી માહિતી આપીને ખાનગી સંસ્થાઓ અથવા કંપનીઓ દ્વારા ઊંચા ભાવે દવાઓનું વેચાણ.  સરકારમાં મંત્રીઓ, સાંસદો અને ધારાસભ્યો પોતાના માટે ખાનગી મિલકત ખરીદવા માટે સરકારી નાણાનો દુરુપયોગ કરે છે. 

તેથી, જો આપણે ઉપરોક્ત સંપૂર્ણ વિગતોનો અભ્યાસ અને પૃથ્થકરણ કરીશું, તો આપણને ખ્યાલ આવશે કે સેવા સમય દરમિયાન ભ્રષ્ટાચાર થયો હતો અને નિવૃત્તિ પછીનું જીવન લાચાર છે.ભ્રષ્ટાચારી વ્યક્તિએ ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે તેના ચતુરાઈના કાર્યોનું લખાણ ભૂંસાઈ ન જાય ભાઈ.  ભ્રષ્ટ કમાણીનાં બીજ શરીરમાં અંકુરિત થાય છે અને નિવૃત્તિ પછી તેની સાથે વર્તમાન અને વ્યાજની વસૂલાત પછી જ શરીર છોડી દે છે.

-કમ્પાઈલર લેખક – ટેક્સ એક્સપર્ટ કોલમિસ્ટ સાહિત્યિક આંતરરાષ્ટ્રીય લેખક વિચારક કવિ સંગીત માધ્યમ સીએ(એટીસી) એડવોકેટ કિશન સનમુખદાસ ભાવનાનિ ગોંદિયા મહારાષ્ટ્ર 9284141425